أَلَم یَعلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقبَلُ التَّوبَهَ عَن عِبَادِهِ وَ یَأخُذَ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَالتَّوَّابُ الرَّحِیمُ
آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد ، وخداست که خود توبه پذیر مهربان است ؟
در این آیه ی مبارکه ی استعاره تصریحّیه در لفظ « یأخذ » وجود دارد.
اکنون به شرح استعاره می پردازیم:
ارکان استعاره در آیه شریفه عبارتند از:
- مستعار : « یأخذ »
- مستعارٌله : « یقبَل » به معنی قبول می کند.
- مستعارٌمنه : « یأخذ » به معنی می گیرد.
- جامع یا وجه شبه : می پذیرد.
شرح استعاره ی آیه به اعتبار گوناگون:
۳ – ۸ – ۱ . به اعتبار ذکر طرفین(مصرّحه،مکنیّه) :
درآیه شریفه مستعارٌله« یقبَل » یعنی قبول می کند به مستعارٌمنه « یأخذ » یعنی می گیرد تشبیه شده ومستعارٌله در آیه ذکرنشده بلکه مستعارٌمنه به صراحت ذکرشده ، به همین خاطر بدان استعاره مصرحّه یا تصریحیّه گویند .
۳ – ۸ – ۲ . به اعتبار واقع درماده ی طرفین (تحقیقیّه،تخییلیّه):
دراین آیه مستعارٌله « یقبَل » یعنی قبول می کند موضوعی خیالی و وهمی نیست بلکه امری معقول می باشد به همین بدان استعاره ی تحقیقیّه یا محقّقه گویند.
۳ – ۸ – ۳ . به اعتبار لفظ مستعار ( اصلیّه ، تبعیّه ) :
لفظ مستعار در این آیه « یأخذ » فعل است پس به اعتبار فعل بودن ، بدان استعاره ی تبعیّه گویند.
۳ – ۸ – ۴ . به اعتبار جامع یا وجه شبه ( عامیّه ، خاصیّه ) :
مستعارٌله « یقبَل » یعنی قبول می کند و مستعارٌمنه « یأخذ » یعنی می گیرد وجامع آن دو ( پذیرفتن ) ، موضوعی است که می توان به راحتی آن را تشخیص داد و نیاز به تفکر و اندیشیدن ندارد ، به همین خاطر بدان استعاره عامیّه گویند.
۳ – ۸ – ۵ . استعاره ی مصرّحه به اعتبار طرفین ( عنادیّه و وفاقیّه ) :
مستعارٌله « یقبَل » یعنی قبول می کند یک امر معنوی است اما مستعارٌمنه « یأخذ » یعنی می گیرد ، موضوعی است حسّی که با هم در یک جا جمع نمی شوند به همین خاطر بدان ، استعاره ی عنادیّه گویند.
۳ – ۸ – ۶ . استعاره به اعتبار ملائمات ( مطلقه ، مرشّحه ، مجرّده ) :
« صدقات » از ملائمات مستعارٌله « یقبَل » یعنی قبول می کند است به همین خاطر بدان استعاره ی مجرّده گویند.
* پس نتیجه می گیریم که در آیه ی ۱۰۴ از سوره ی مبارکه توبه استعاره ی مصرّحه ، محقّقه ، تبعیّه ، عامیّه ، عنادیّه و مجرّده وجود دارد.
۳-۹- سوره توبه آیه ۱۰۹
أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ
آیا کسى که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است‏یا کسى که بناى خود را بر لب پرتگاهى مشرف به سقوط پى‏ریزى کرده و با آن در آتش دوزخ فرو مى‏افتد؟ و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمى‏کند.
استعاره در کلام خداوند طبق قاعده ثابت و محکمی است که عبارتست از تقوای الهی پس تشبیه نموده تقوا و رضوان الهی را به ستون محکمی که بنا و ساختمان بر آن تکیه میکند آن هم تشبیهی پنهان در نفس « و أَسَّسَ بُنْیَانَهُ » تخیل است طبق قاعده استعاره تصریحیه ، تمثیلیه در اِنهیار و خراب شدن بنا محکم بر لبه پرتگاه فرو ریختنی میباشد تشبیه نموده عدم ایستادگی دین را به کسی که ساختمانش را بنا کرده بر لبه پرتگاه پس او ساقط میشود به واسطه آن پس مشبهٌ به که همان بناء است بر محلی است که مایل به سقوط است و مشبه عبارتست از ترتیب احکام دین و اعمال دین بر کفر و نفاق(الدرویش ،۲۰۰۹،ج ۳ : ۲۷۸)
در این آیه شریفه دو استعاره وجود دارد.
استعاره ی مکنیّه در کلمه ی تقوی.
استعاره ی تصریحیّه در کلمه ی شفا جرفٍ.
استعاره ی اول آیه ی ۱۰۹ ازسوره ی توبه :
- استعاره مکنیّه در « تقوی » .
ارکان استعاره در آیه شریفه عبارتند از:
- مستعار : لفظ « تقوی ».
- مستعارٌله : « تقوی » به معنی پرهیزکاری.
- مستعارٌمنه : « قواعد بنا » به معنی پایه های ساختمان .
- جامع یا وجه شبه : تقوا ستون محکم الهی است .
شرح استعاره ی آیه به اعتبار گوناگون:
۳ – ۹ – ۱ – ۱ . به اعتبار ذکر طرفین ( مصرّحه ، مکنیّه ) :
درآیه شریفه « تقوی » به معنی پرهیزکاری به « قواعد بنا » به معنی پایه های ساختمان تشبیه شده که مستعارٌمنه « قواعد بنا » در آیه به صراحت ذکرنشده اما مستعارٌله « تقوی » به صراحت ذکرشده ، به همین خاطر بدان استعاره مکنیّه یا بالکنایه گویند .
۳ – ۹ – ۲ – ۱ . به اعتبار واقع درماده ی طرفین ( تحقیقیّه ، تخییلیّه ) :
دراین آیه مستعارٌمنه به صراحت ذکر نشده بلکه از لوازم آن « تقوی » به معنی پرهیزکاری به طور کنایی ذکر شده ، در حقیقت بدین معنی نیست که « تقوی » ستون ساختمان باشد بلکه ستون ساختمان را درخیال مانند تقوی تشبیه شده است به همین خاطر بدان استعاره ی تخییلیّه گویند.
۳ – ۹ – ۳ – ۱ . به اعتبار لفظ مستعار ( اصلیّه ، تبعیّه ) :
لفظ مستعار در این آیه « تقوی » اسم جامد است و به اعتبار این که « اسم جامد » است به همین خاطر بدان استعاره ی اصلیّه گویند.
۳ – ۹ – ۴ – ۱ . استعاره به اعتبار ملائمات ( مطلقه ، مرّشحه ، مجرّده ) :
« والله لا یهدی قوم الظالمین » ، از ملائمات مستعارٌله و مستعارٌمنه نمی باشد به همین خاطر بدان استعاره ی مطلقه گویند.
* پس نتیجه می گیریم که در آیه ی ۱۰۹ از سوره ی توبه استعاره ی مکنیّه ، تخییلیّه ، اصلیّه و مطلقه وجود دارد.
اکنون به شرح استعاره دوم می پردازیم:
ارکان استعاره در آیه شریفه عبارتند از:
- مستعار : لفظ « شَفا جرفٍ » به معنای لبه ی پرتگاه است.
- مستعارٌله : « باطل ونفاق » ^[۷۷].