۲ – ۴ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی

۲ – ۴ – ۱ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در جهان

سابقه دسترسی همگانی و عمومی به کتابخانه‌ها به قبل از قرن نوزدهم بر می‌گردد. در مشرق زمین و تمدن اسلامی با شکل‌گیری کتابخانه‌هایی که وقف عام بودند به نوعی دسترسی عمومی به کتابخانه‌ها ممکن شد (مزینانی،۱۳۸۲). کتابخانه عمومی به مفهوم واقعی آن در قرن نوزدهم و بیستم رشد کرد و اساساً به دوران کتاب چاپی، ظهور دموکراسی و گسترش تعلیمات عمومی تعلق دارد. چنانچه کنیون^[۱۴] می‌گوید: «از اوایل قرن نوزدهم کتابخانه‌های خصوصی به طور روزافزونی تحت تأثیر کتابخانه‌های عمومی قرار گرفتند که به طور مداوم آن‌ ها را جذب کردند و هرگز خللی در این قدرت پیدا نشد». او قرن نوزدهم را دوران رشد نوع جدیدی از کتابخانه، یعنی کتابخانه عمومی که هزینه آن از بودجه عمومی تأمین می‌شد، توصیف می‌کند. در انگلستان در نتیجه تلاش‌های پیگیر ویلیام اوارت^[۱۵] و ادوارد ادواردز^[۱۶] سرانجام در سال ۱۸۵۰ قانونی برای تأسیس، نگهداری و اداره کتابخانه‌های عمومی برای مردم بریتانیا تصویب شد.

نخستین کتابخانه عمومی لندن در سال ۱۸۷۵تأسیس شد. رشد کتابخانه‌های عمومی در سایر کشورهای اروپا، به جز کشورهای اسکاندیناوی روی‌هم‌رفته کندتر بود. همچنین تأسیس کتابخانه‌های عمومی در ایالات‌متحده و کانادا با شکوفایی زیادی همراه بود. (تامپسون^[۱۷]،۱۳۶۶). به طوری که در سال ۱۸۵۲، بوستون اولین اجتماع بزرگ برای ایجاد یک کتابخانه عمومی بود. (جانسون^[۱۸]، ۱۳۸۹، ص۲۹).

۲ – ۴ – ۲ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در ایران

کتابخانه‌های عمومی، به مفهوم امروزی آن‌ ها چهار دهه است که در ایران به وجود آمده است. شاید بتوان کتابخانه‌های مدارس دینی، ربع‌ها، نظامیه‌ها و مساجد را که بیشتر کتب آن‌ ها وقف عام بود را نوعی کتابخانه عمومی و نیمه عمومی در تاریخ ایران محسوب کرد (مزینانی،۱۳۸۲، ص۱۹۳). در واقع، با وقف که سنت پسندیده‌ای در اسلام محسوب می‌شود، باعث شده بود که قرن‌ها پیش از آنکه در کشورهایی مثل انگلیس، آمریکا، ایتالیا و…کتابخانه‌های عمومی به وجود بیایند، در ایران ما شاهد کتابخانه‌های عمومی باشیم.

اولین کتابخانه عمومی ایران در سال ۱۳۴۰ و در پارک­شهر تهران افتتاح شد. در دهه چهل به تدریج تعداد کتابخانه‌های عمومی، به ویژه در پارک­های تهران و شهرهای بزرگ ایران افزایش یافت (مزینانی،۱۳۸۲، ص۱۹۳). در ۲۹ دی‌ماه ۱۳۴۴، قانون تصویب کتابخانه‌های عمومی در شهرها به تصویب رسید که به موجب آن‌ ها، شهرداری‌ها مکلف شدند هر سال قبل از تقسیم اعتبارات شهرداری،۵/۱ درصد کل درآمد خود را برای تأسیس کتابخانه‌های عمومی و خرید کتاب و اداره کتابخانه در هر شهر اختصاص دهند. بدین منظور، در هر شهر انجمن کتابخانه تشکیل گردید و اداره این انجمن‌ها به هیأتی به­ نام هیئت­امنای کتابخانه‌های عمومی کشور واگذار شد. در سال ۱۳۵۲ پرداخت ۵/۱ درصد درآمد شهرداری‌ها به انجمن کتابخانه‌های عمومی لغو گردید. پس از آن، اعتبار مورد نیاز کتابخانه‌های عمومی کشور به وسیله وزارت فرهنگ و هنر تأمین می‌گردید، البته حق عضویت و کمک‌های مردمی را هیئت­امناء در برخی موارد به مصرف می‌رسانید و از آن طریق نیروی انسانی مورد نیاز را تأمین می‌کرد (میرحسینی و باب‌الحوائجی، ۱۳۷۵، ص۳۴).

با برداشته شدن تکلیف یادشده از دوش شهرداری‌ها، دست متولیان امور کتابخانه‌ها برای ایجاد حرکت‌های بنیادین بسته شد. از این رو با واگذاری مسئولیت تأمین هزینه ها به دولت و نیز با توجه به شرایط حاکم و تحولات حادث‌شده در جامعه و جنگ تحمیلی، حرکت چشمگیری در عرصه کتابخانه‌های عمومی رخ نداد و این مجموعه در پایان دهه اول انقلاب اسلامی به عنوان اداره کل کتابخانه‌های عمومی ادامه فعالیت داد.

با ورود به دهه دوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به صورت مشخص از سال ۱۳۶۸، هیئت­امناء مجدداً فعالیت خود را آغاز کرد. در این برهه، رشد کمی و ساخت‌وساز کتابخانه‌ها را شاهد هستیم به گونه‌ای که تعداد کتابخانه‌های عمومی از ۵۱۱ باب در این سال به ۱۵۸۴ باب در سال ۱۳۸۳ و در نهایت به ۱۷۶۳ باب تا پایان سال ۸۸ رسید. در حال حاضر بیش از ۸۳۱۲۸۰ مترمربع فضای کتابخانه‌های عمومی در کشورمان وجود دارد. به هر حال تنگناهای مربوط به منابع مالی محدود، فقدان مجوز جذب نیروی انسانی، وجود کتابخانه‌های غیر مصوب به دلیل منع گسترش تشکیلات و مدیریت غیر منسجم بر این مجموعه ها، لزوم ارائه لایحه جدید را از سوی دولت به مجلس مسلم ساخت و به لطف خداوند و تصمیم مجلس محترم شورای اسلامی قانون «تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی» در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۷/۱۲/۸۲ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۲۵/۱۲/۸۲ به تأیید شورای نگهبان رسید و کتابخانه‌های عمومی به «نهاد غیر دولتی» تبدیل شد (اداره کل کتابخانه‌های عمومی خوزستان،۱۳۹۳).

۲ – ۴ – ۳ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در استان همدان

اولین کتابخانه عمومی استان همدان، در سال ۱۳۴۳ به بهره‌برداری رسید. پس از آن به تدریج تعداد کتابخانه‌های عمومی افزایش یافت. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کتابخانه‌های عمومی در استان همدان به تعداد ۹باب می‌رسید که زیر نظر شهرداری و اداره فرهنگ و هنر به وظایف خود عمل می‌نمود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کتابخانه‌های عمومی استان همدان زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی همدان قرار گرفت. اداره فرهنگ و ارشاد در آن زمان دارای دو معاونت اداری _ مالی و معاونت فرهنگی و هنری بود که هر معاونت شامل چندین اداره مستقل می‌شد و امور کتابخانه‌ها زیرمجموعه اداره امور فرهنگی، مطبوعات و تبلیغات تحت معاونت فرهنگی هنری قرار گرفت که تنها با یک نیرو اداره می‌شد. بعد از مدتی کتابخانه‌های عمومی با عنوان «معاونت امور کتابخانه ها» به صورت مستقل انجام وظیفه می‌نمود تا اینکه قانون نهاد کتابخانه‌ها به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۴ به طور جدی به عنوان «اداره کتابخانه‌های استان همدان» به زیرمجموعه نهاد تبدیل گردید.

در ابتدا، مدیریت اداره کتابخانه‌های عمومی استان همدان به عهده آقای احسان قنبری و پس از آن، آقای فاضل عبادی مدیریت این اداره کل را بر عهده گرفت. هم اکنون مدیریت اداره کتابخانه‌های عمومی استان همدان با آقای ارشاد استعدادی می‌باشد. ساختمان اداری اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان تا قبل از اتمام پروژه کتابخانه مرکزی در مجتمع ابن‌سینای اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی همدان مستقر بود و پس از افتتاح کتابخانه مرکزی امام رضا^{علیه الاسلام} با زیربنای ۸۵۰۰ مترمربع در سال ۱۳۸۷ به کتابخانه مذکور انتقال یافت.

در حال حاضر (ابتدای سال ۱۳۹۳) ۷۲ باب کتابخانه عمومی نهادی می‌باشد و ۱۲باب کتابخانه مشارکتی و یک باب کتابخانه مستقل (در نهاوند) با جمع زیربنای ۳۷۲۳۰ مترمربع؛ یعنی سرانه زیربنا به ازای هر صد نفر ۱۲/۲ مترمربع در استان همدان فعال و در حال خدمات‌دهی به مراجعین است که به تفکیک شهرستان‌ها عبارت­اند از:

۱) همدان: ۱۶ باب نهادی (با زیربنای ۱۵۳۲۰ مترمربع) – ۶ باب مشارکتی (با زیربنای ۹۸۲ مترمربع)

۲) ملایر: ۱۶ باب نهادی (با زیربنای ۴۵۹۷ مترمربع) – ۱ باب مشارکتی (با زیربنای ۱۵۰ مترمربع)