استاد راهنما:
 

دکتر زهرا چیت ساز
 

استاد مشاور:
 

دکتر حبیب توحیدی

چکیده:
در نخستین صده های هزاره ششم قبل از میلاد آبادانی جلگه های خوزستان آغاز گردید که خاک آن هم برای کشاورزی بارور و هم برای ساختن سفال مرغوبیت داشت که سرزمین شوش نیز در این نقطه واقع شده است . شهرستان شوش زمانی پایتخت ایلامبان بوده و تاریخی بس طولانی دارد.
گرایش به زیبایی و زیبا پسندی از جمله خصوصیاتی است که خالق بزرگ در روح اشرف مخلوقات دمیده است و همراه الهام بخش روح زیبا ی آدمی بوده و تا جائیکه ظروف مورد استفاده روزمره بشر از این امر مثتثنی نبوده و همان مردمی که در ابتدایی ترین وضع زندگی می کردند با الهام از روح زیبای خود ، نقوش زیبایی را در روی ظروف سفالی طرح می کردند . بطوری که برای مدت طولانی از حدود هزاره ششم تا هزاره سوم قبل از میلاد ، شکل سازی و نقاشی روی سفال یکی از فعالیت های اصلی هنری مردم دهکده های ایران بوده است.
هدف از این مقوله بررسی نقوش است که بر روی این سفالینه ها شکل گرفته تا از حیث معنی و مفهوم بررسی و علل و انگیزه بوجود آمدن نقوش سفالینه ها و ارتباط بین این نقوش و فرم ظروف شناخته شود.
برای رسیدن به این هدف فوق ابتدا : 1- تاریخچه سفالگری در ایران که در آن به جغرافیای تاریخی ایران و پیدایش اولین سفالینه ها در آن و اطلاعاتی راجه به (مذهب و مهمترین خدایان شوش و باورهای آئینی و آداب تدفین و معیشت مردم) در دوران کهن شوش و (موقعیت جغرافیایی و زبان و نحوه پوشش مردان و زنان و معرفی آثار و بناهای تاریخی) که در شوش حاضر باقی مانده پرداخته شد .
2- فرم سفالینه های شوش شامل برش تشکیل دهنده فرم های ساده و ترکیبی ظروف و بناهای مربوط به آن دوران که در تزینات بیرونی و درونی آن از سفال استفاده شده نام برده و مورد بررسی قرار گرفته شد .
3- نقوش سفالینه های شوش از نظر تنوع به انواع خطوط وو نقوش تقسیم شد که شامل : خطوط ساده ، شکسته و متقاطع و نقوش هندسی ، گیاهس و جانوری که خود نیز شامل نقوش حیوانات ، پرندگان ، خزندگان ، نقوش انسانی و نقش ماه و خورشید می باشند .
4- ارتباط فرم نقوش با فرم سفالین ها
با توجه به موارد بالا چنین نتیجه گیری می شود که این نقوش بیان بیم ها و امید ها و علائمی برای استعانت از قوای طبیعی در مبارزه و حشتناک حیات است و از این رو در این آثار به بیان عناصر و عوامل موجود در ذهن و عوامل خارجی محیط پرداخته شده و سعی در این بوده که زمان . مکان . تاریخ . فضای پیرامون . احساسات و عواطف . رنج ها . عداوت و مهر و عشق و آنچه در اطراف می گذرد با بهره گرفتن از رنگ و فرم های مناسب بیان شود و با ارتباط بین این نقوش و فرم ظروف بر آن بوده تا به خواسته های خود در جهت تحقق آن قوت ببخشد.
فصل اول: کلیات طرح
1-1- بیان مسئله
سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که زادگاه آن میهن کهنسال ما ایران است قرائن موجود از آثار کشف شده گویای این حقیقت است که تاریخ سفالگری در ایران از هزاره 8 پیش از میلاد آغاز شده است. هنر سفالگری هم در صورت و فرم ظاهر و هم در نقوش نمادینش بستری مناسب برای بیان اندیشه های ماورایی هنرمند بوده و آنچه که هنر و فرهنگ یک ملت را از آغاز نشان می دهد تنها اعتقادات و نگرش او به جهان پیرامونش است.
آثار بزرگ هنری در طول قرون متمادی براساس این نگرش استوار بوده و عدم آگاهی در این زمینه تنها باعث می شود که از زیبایی های این هنر لذت ببریم، در حالی که هر خط، فرم و شکل برای خود مفهومی دارد و چه زیباست هنگامی که به اندیشه سازندگان این آثار پی ببریم و از آنجایی که اصالت و عظمت یک قوم و فرهنگ آن مستقیما در هنر آن جلوه می کند باید بگوییم هنرهای دستی نمایشگر فرهنگ و تمدن هر قوم بوده و با تاریخ هنر ملت ها پیوند ناگسستنی دارد. در این پژوهش سعی بر آن است که نقش ها و نگاره های روی ظروف مورد استفاده مردمان کهن شرح داده شود چه همی نقش ها است که زائیده معرفت، دانش و اعتقادات آنهاست و در عین حال سعی می شود موارد استفاده نقوش تا حد امکان با اشاره به مدارک و شواهد موجود بحث و توصیف شود.
2-1- هدف های تحقیق
هدف اصلی تحقیق: بررسی نقش و فرم در سفالینه های شوش.
اهداف فرعی تحقیق: بررسی نقوش سفالینه ها از حیث معنی و مفهوم.
اهداف فرعی تحقیق: علل و انگیزه بوجود آمدن این نقوش.
3-1- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آب
سفالگری به عنوان یکی از برجسته ترین مظاهر هنر اسلامی دارای نقوش متنوعی بوده که همواره با معتقدات دینی و تصورات هنرمند از هستی اجین بوده است. هنرمند سفالگر همواره از نقوشی بهره می گیرد که برگرفته از احساس و ادراک و تجربه باطنی وی بوده است. از اکتشافات تپه سیلک (کاشان)، تپه حصار (دامغان)، تپه گیان (نهاوند) و شوش (خوزستان) چنین بر می آید که از حدود 6 هزار سال تا 4 هزار سال قبل ساکنین این نواحی به ساختن ظروف سفالین می پرداختند و این ظروف را با نقوش و تصاویر می آراستند که گاه برای بیان اعتقادات مذهبی و گاه برای توصیف محیط زندگی و یا روایت کردن موضوع خاصی بکار می رفتند.
هنرمند سفالگر شوش با نقاشی روی سفالینه ها گویی شعر می آفریند. وجود این نقاشی های متعدد نشان از تعدد افکار دارد و کاربرد هر یک از نقش ها در ارتباط با عقیده و باور خاصی بوده و آنچه که در نگاه اول نظر بیننده را جلب می کند آمیزه ای از طرح ها و نقوش چشم نواز و دلنشینی است که در این سفالینه ها تجلی کرده و گوشه هایی از هنر ایران را به نمایش گذاشته اند و چه بسا بتوان با تحلیل و بررسی نقوش و فرم های بکار رفته در این ظروف پرده از اعتقادات و باورهای مردمان آن سرزمین برداشت.
4-1- سوالات و فرضیه های تحقیق
1– علل پیدایش هر یک از نقوش سفالینه های شوش چیست؟
2 – وجه مشخص سفالینه های شوش چیست؟
3 – معنی و مفهوم نقوش بکار رفته در ظروف از نظر نمادین چه مفهومی می تواند در برداشته باشد؟
5-1- تعاریف عملیاتی متغیرها و واژگان کلیدی:
سفال، شوش، نقش و فرم
6-1- روش تحقیق
تحلیلی – منابع مکتوب و تصویری – توصیفی
7-1- قلمرو تحقیق
اگر بخواهیم آثار هنری اقوام گذشته را بررسی کنیم تنها تعدادی نقش مایه که در گذر زمان به پیچیدگی می گراید کافی بنظر نمی رسد و هر قدر هم این بررسی کامل و جامع باشد.اما اگر ذکری از اعتقادات آنان به میان نیاید ناقص می نماید و طبیعی است برای درک احساس و نیز آنان باید سطح تفکر و اندیشه آن اقوام را نیز شناخت.در اینجاست که کتب قدیمی و سنگ نبشته ها ارزش و اعتبار خاصی پیدا می کنند.
8-1- محدودیت ها و مشکلات تحقیق:
از جمله محدودیت ها و مشکلات این تحقیق کمبود منابع مناسب جهت تحقیق در خصوص آثار سفالین با نقوش انسانی و عدم سهولت دسترسی به گزارشات چاپی کامل و جامع از کاوش های انجام شده در مناطق باستانی پیش از تاریخ ایران و همچنین محدودیت کاوشهای انجام شده در مناطق مختلف از جمله مشکلات و محدودیت های موجود می باشد.
فصل دوم: مطالعات نظری
1-2- مقدمه
انسان پیش از تاریخ در حدود هزاره ششم قبل میلاد و اوایل هزاره پنجم از پناهگاههای سنگی و غارها دست کشید و سکونت در دشت را آغاز کرد.با پیدایش این مرحله تاریخی سکنی گزیدگان در نقاط مختلف فلات ایران شروع به ساخت آثار کنده کاری و سپس سفالینه ها و مهرها نمودند.سفال این بدوی ترین،ساده ترین و کهن ترین دست ساخته بشر بعد از حصیربافی به سبب نزدیکی خاصی که با انسان داشت بستر با ارزشی برای به تصویر درآوردن افکار او بود،زیرا که سفال نیز همانند انسان که از گل پخته خلق شده است از ترکیب چهار عنصر اصلی خاک آب باد و آتش تشکیل یافته است.علامت و نشانه هایی که بر روی سفال دیده می شوند با مذهب و خدایان آن عصر مربوط بوده اند و یا نمایشگر نوعی طلسم و جادو در آن دوران به شمار می رفتند.(اپهام پوپ،آرثر،از شاهکارهای هنر ایران،ص9)
انسان جانور عجیبی است که مدام از خود می پرسد که جهانی که در آن زندگی می کند چگونه جهانی است.پاسخ به این سوال آسان است،جهان نامیده می شود.جهان واقعیات ،علم این واقعیات را تدریجا دوره می کند و بهره برداری از کشفیات گوناگونش در عالم کائنات از خرده ترین ذره تا بزرگترین پاره آن اندازه نمی شناسد.انسان موجود عاقلی است ویژگی دارد که هیچیک از همسایگان زمینی اش ندارند و آن تخیل است یعنی قابلیت آفرینندگی جهان و آفرینش زندگانیش در جهان.تخیل را نمی توان قوه ای وهم آلود شمرد،چون تازه کردن رمزها و نو کردن اساطیر و آفرینش تصاویر جدید و بازی و شوخی با نظم جهان بر عهده خیال بافی است.در مجموع باید گفت که سه چیز به این جهان شکل و رنگ می بخشد.آزادانه اندیشیدن و آزادانه خیال بافی و آزادانه عمل کردن است و رمز از آن کسی است که به دستش می آورد و جهان مال کسی است که به تمام و کمال و با همه قدرت و نیروی تخیل خویش تجربه اش می کند.(اقتداری،احمد،آثار و بناهای تاریخی خوزستان(یار شهر یاران)،ص18)
رمز و زبان و حرکات،روح و جان می دهدو در رویاها و جشن هایشان پایدار می گردد و به معتقداتشان جسم می بخشد و آرزوهایشان را بیان می کند و آنها به کار و تلاش برمی انگیزد.اسطوره ها آیینه هایی هستند که تصویرهایی را از لایه هزاره ها منعکس و آنجا که تاریخ و باستان شناسی خاموش می مانند اسطوره ها به سخن در می آیند و فرهنگ آدمیان را از دوردستها به زمان ما می آورند و افکار بلند و منطق مردمانی ناشناخته ولی اندیشمند را در دسترس ما می گذارند.رمز که عمل و مبنای عینی دارد،واقعیتی ذهنی را منعکس می کند و از نیرو فقط به طریق شهود قابل درک و دریافت است،به گفته پیرامائول(pierre Emmamal(شاعر) بررسی و تحلیل رمز به طریق عقل به مثابه آناست که پره های پیاز را از هم جدا کنیمتا ببینیم پیاز کجاست.(پوپ،ابهام آرثر،شاهکارهای هنر ایران،پرویز نائل خانلری،ص22) یکی از قدیمی ترین بلد تاریخی شهر شوش در دشت خوزستان با قدمت شش هزار ساله است.امروزه از شوش چهار تپه عظیم باقی مانده است.این مکان در جنوب غربی ایران تقریبا در دو کیلو متری غرب راه آهن بین ایستگاه سبز آباد و