دکتر احمد صدرایی جواهری

چکیده
در این پایان ­نامه میزان اختلاف تمرکز صنعتی با میزان یکنواخت  (steady state)  آن در صنایع کارخانه­ای ایران بررسی می­شود. جهت انجام این بررسی، تجزیه و تحلیل مدل­ها با بهره گرفتن از روش مقطعی و برای 94 صنعت با کدهای چهاررقمی ISIC در دو سال 1378 و 1386 انجام گرفته است. مشاهدات نشان می­دهد تعدیل تمرکز صنعتی به سمت مقدار یکنواخت آن به صورت تعدیل جزئی می­باشد. معنادار و کوچکتر از یک بودن ضریب متغیر وقفه­ای تمرکز در مدل­ها حاکی از تعدیل ناقص تمرکز به سمت وضعیت یکنواخت است. این نتیجه برای زیرمجموعه­ای از صنایع شامل 47 صنعت با دسته­بندی شدت تبلیغات بالا و پایین نیز مشاهده شده است.
علاوه بر این، مقایسه شاخص تمرکز هرفیندال- هیرشمن در این صنایع حاکی از آن است که سطح تمرکز صنعتی در اکثر صنایع (63 درصد)، در این دوره زمانی کاهش یافته است. نتایج بدست آمده در دسته­بندی صنایع بر اساس شدت تبلیغات، شاهدی قوی در تایید نظریه ساتن مبنی بر وجود رابطه­ای معکوس بین تمرکز صنعتی و اندازه بازار برای صنایع با هزینه اولیه ورود برونزا (شدت تبلیغات کم) می­باشد؛ این نتیجه در صنایع با هزینه اولیه ورود درونزا (شدت تبلیغات بالا) تایید نشد.
فهرست مطالب
عنوان                                    صفحه
1- کلیات                                                  2
1-1. مقدمه                                              2
1-2. اهمیت و ضرورت تحقیق                                     5
1-3. هدف تحقیق                                          6
1-4. سوالات تحقیق                                        7
1-5. فرضیات تحقیق                                            7
1-6. روش تحقیق                                          8
1-7. ساختار پایان ­نامه                                        8
2- مروری بر مطالعات انجام شده                                       9
2-2. مطالعات انجام شده در خارج                                   12
2-3. مطالعات انجام شده داخلی                                     17
3-  مبانی نظری و ساختار الگو                                      29
3-1. مقدمه                                            30
3-2. بازار                                            31
3-2-1. عناصر و متغیرهای بازار                                  32
3-3. انحصار                                           34
3-3-1. انواع انحصار و عوامل آن                                     35
3-3-1-1. مکتب ساختارگرایی                                 36
3-3-1-2. مکتب شیکاگو – یو.سی.ال.ای                              37
3-3-2. نقش ساختار بازار در تجارت خارجی                            38
3-4. تمرکز صنعتی                                      39
3-4-1. تمرکز کلی و انفرادی (صنعتی)                             39
3-4-2. صرفه­های اقتصادی (صرفه­جویی ناشی از مقیاس)                     40
3-4-2-1. روش­های تخمین حداقل مقیاس کارای بنگاه                      42
3-4-3. اندازه ­گیری تمرکز                                   42
3-4-4. روش­های اندازه ­گیری تمرکز در بازار                           43
3-4-4-1. معیارهای مطلق و نابرابری تمرکز                            44
3-4-5. شاخص­های اندازه ­گیری تمرکز                                44
3-4-5-1. ملاحظاتی در خصوص شاخص­های تمرکز                      44
3-4-6. معرفی شاخص­های مطلق تمرکز                                46
3-4-6-1. نسبت تمرکز چند بنگاه (k بنگاه)                        46
3-4-6-2. شاخص­های هانا و کی  (HK)                           47
3-4-6-3. شاخص هرفیندال- هیرشمن (HHI)                             48
3-4-7. محدودیت و مشکلات شاخص­های تمرکز                           50
3-4-7-1. محدودیت واردات                                  50
3-4-8. تغییرات فن­آوری و تمرکز                             51
3-4-9. تمرکز و سودآوری                                    51
3-4-10. نظریه­ های تمرکز                                    52
3-4-10-1. صرفه­جویی ناشی از مقیاس و تمرکز (برداشت دترمینیستیکی)         52
3-4-10-2. برداشت تصادفی تمرکز                                 53
3-4-11. عوامل موثر بر سطح و تغییرات تمرکز                           54
3-5. موانع ورود                                       54
3-5-1. انواع موانع ورود                                   56
3-5-1-1. علل برونزا                                  56
3-5-1-2. علل درونزا                                 57
3-5-1-3. موانع ورود ساختاری                              57
3-5-1-4. موانع ورود استراتژیک                            59
3-6. تفاوت محصول                                      59
3-6-1. تبلیغات                                       60
3-6-2. شدت تبلیغات و ساختار بازار                              61
3-6-3. تاثیر تبلیغات بر ساختار بازار                                62
3-6-3-1. تبلیغات و صرفه­های مقیاس تولید                        63
3-6-4. هزینه­ های ثابت و غیر قابل بازگشت                         63
3-6-4-1. هزینه­ های غیر قابل بازگشت برونزا                           64
3-6-4-1-1. هزینه­ های غیر قابل بازگشت برونزا و تمرکز صنعتی               65
3-6-4-2. هزینه­ های غیر قابل بازگشت درونزا                           65
3-6-4-2-1. هزینه­ های غیر قابل بازگشت درونزا و تمرکز صنعتی              66
3-7. ضریب تعدیل                                       66
3-7-1. ضریب تعدیل ثابت و متغیر                            67
3-8. ساختار الگو                                      67
3-8-1. مدل حالت یکنواخت تمرکز                             69
3-8-2. مدل­های عدم تعادل تمرکز                    70
3-8-3. معرفی متغیرها                                  72
3-8-4. نمونه زیر مجموعه ­ای صنایع                  7
4- برآورد الگو و تحلیل نتایج                                           77
4-1. مقدمه                                            78
4-2. داده­ ها                                           78
4-3. معرفی الگوها                                          79
4-4. برآورد الگو                                      80
4-4-1. نتایج نمونه کامل صنایع                                   80
4-4-2. نتایج نمونه زیرمجموعه­ای صنایع                                 85
4-4-2-1. نتایج برآورد مدل (2) در دسته­بندی شدت تبلیغات              85
4-4-2-2. نتایج برآورد مدل (3) در دسته­بندی شدت تبلیغات              86
4-4-2-3. نتایج برآورد مدل (2) در دسته­بندی تمرکز                    89
4-4-2-4. نتایج برآورد مدل (3) در دسته­بندی تمرکز                    91
4-5. آزمون­های الگو                                         93
4-5-1. آزمون خودهمبستگی                                   93
الف-1. نمونه کامل صنایع                                  93
الف-1-1. آزمون خودهمبستگی مدل (1)                       93
الف-1-2. آزمون خودهمبستگی مدل (2)                       94
الف-1-3. آزمون خودهمبستگی مدل (3)                       94
ب-1. نمونه زیر مجموعه ­ای صنایع                                 94
ب-1-1. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تمرکز بالا                      94
ب-1-2. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تمرکز بالا                      95
ب-1-3. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تمرکز پایین                    95
ب-1-4. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تمرکز پایین                    95
ب-1-5. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تبلیغات بالا                    95
ب-1-6. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تبلیغات بالا                    96
ب-1-7. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تبلیغات پایین                       96
ب-1-8. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تبلیغات پایین                       96
4-5-2. آزمون واریانس ناهمسانی                             97
الف-2. نمونه کامل صنایع                                  97
الف-2-1. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (1)                           97
الف-2-2. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2)                           98
الف-2-3. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3)                           98
ب-2. نمونه زیر مجموعه ­ای صنایع                                 98
ب-2-1. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تمرکز بالا                     99
ب-2-2. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تمرکز بالا                     99
ب-2-3. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تمرکز پایین                   99
ب-2-4. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تمرکز پایین                   99
ب-2-5. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تبلیغات بالا                  100
ب-2-6. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تبلیغات بالا                  100
ب-2-7. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تبلیغات پایین                100
ب-2-8. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تبلیغات پایین                101
4-5-3. آزمون والد                                        101
5- خلاصه و نتیجه­گیری                               102
5-1. مقدمه                                      103
5-2. خلاصه                                        103
5-3. نتیجه­گیری                                   104
5-4. پیشنهادها                                   107
5-5. پیشنهادهایی برای مطالعات آتی                              107
5-6. محدودیت­های تحقیق                                108
منابع                                                  109
منابع آماری                                          109
منابع فارسی                                          109
منابع انگلیسی                                             111
پیوست                                             114

طبقه ­بندی فعالیت­های اقتصادی ایران ( بر اساس ISIC, Rev. 3,1)   114
شاخص هرفیندال محاسبه شده برای 94 صنعت 120
3. محاسبه نرخ سالانه تعدیل   
مقدمه
رشد و توسعه اقتصاد به وسیله تغییرات در ساختار فعالیت­های اقتصادی مشخص می­شود. توجه به اقتصاد صنعتی در دهه­های اخیر زمینه تحول صنعتی در کشورها به ویژه کشورهای بالغ صنعتی را در برداشته و پرداختن به تحلیل مسایل مربوط به آن را رواج داده است. یکی از شاخه­های مهم اقتصاد صنعتی، بررسی تئوری­های رفتار بنگاه­ها و در کل بازار است. اقتصاددانان کشورهای توسعه­یافته و صنعتی توجه زیادی به اندازه بازاری خود و تولید در مقیاس وسیع کرده­اند؛ از ویژگی­های این کشورها اعتماد و پای­بندی به اجرای قوانین رقابت و مبارزه با انحصار می­باشد. در قرون اخیر، کشورها به منظور اصلاح ساختاری اقتصاد خود، اقدامات وسیعی انجام داده­اند. از جمله برنامه ­های اصلاح ساختاری کاهش نقش دولت در اقتصاد و افزایش حضور بخش خصوصی است که لازمه اجرای آن، مهیا شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی سازگار با نظام حاکم بر بخش خصوصی می­باشد؛ از این رو باید موانعی که مانع گسترش بازارها هستند، برطرف شوند و دولت نیز در این راستا اقدامات لازم را انجام دهد. لازم به ذکر است جهت اجرای این برنامه­ها، در ابتدا باید شرایط را برای تحقق این امر فراهم نموده و بسترهای مناسب مهیا شوند تا نتایج متفاوت و معکوس مشاهده نشود. اقتصاددانان در سیاست­های اصلاح ساختاری خود، بهترین عملکرد اقتصادی را عملکرد رقابتی می­دانند؛ لذا بررسی مطالعاتی از این دست، باعث تدوین سیاست­های دقیق رقابت و شرایط حصول عملکرد رقابتی می­شود که در نهایت منجر به افزایش کارایی، رفاه مصرف­ کنندگان و جامعه می­شود. از این رو بیشتر کشورهای در حال توسعه و کمتر صنعتی شده چون ایران در سال­های اخیر به این موضوع توجه بیشتری نشان داده­اند.
یکی از اقدامات ضروری در جهت افزایش کارایی و حفظ منافع عمومی، تصویب و اجرای قانون رقابت است. در ایران قوانین ضد انحصار و تسهیل رقابت سابقه طولانی ندارد و از تصویب قانون رقابت زمان زیادی نمی­گذرد. چنانکه در برنامه سوم توسعه اقتصادی- اجتماعی ایران فصلی جداگانه به انحصار اختصاص داده شده و قانون رقابت نیز در دست بررسی و نهایی شدن است. ادعا این است که رقابت، تولید، کارایی و بهره­وری را افزایش و قیمت­ها را کاهش می­دهد. به علاوه انحصار به کاهش انگیزه نوآوری فنی منجر می­شود. اختصاص قانون رقابت در برنامه چهارم توسعه ایران حاکی از اهمیت این موضوع در اقتصاد ایران است. نظریه­ های اقتصادی به عملکرد برتر بازارهای رقابت در مقایسه با بازارهای انحصاری اشاره دارند. با توجه به اندازه شاخص تمرکز می­توان مشخص کرد چه حد ساختار اقتصادی کشور انحصاری است. هر چه تعداد بنگاه­ها کمتر و یا بخش وسیعی از بازار در اختیار تعداد محدودی از آنها باشد، ساختار بازار به انحصار نزدیکتر است.
از نظر تئوری­های اقتصادی و تجارب تاریخی، اقتصادهای باز، غیرمتمرکز و رقابتی عملکرد بهتری نسبت به سایر سیستم­های اقتصادی داشته اند. به طور کلی رقابت در تمام ابعاد سبب بهبود عملکرد اقتصاد و افزایش کارایی آن می­شود. رقابت به ویژه در بازارهای صنعتی، موجب کاهش قیمت­ها، ارائه کالاها با خصوصیات و کیفیت­های مختلف و قابل دسترسی بودن بیشتر مصرف­ کنندگان به کالاها و خدمات می­گردد. رقابتی بودن بازار نه تنها در بازارهای داخلی، بلکه در بازارهای جهانی نیز مورد توجه می­باشد و رقابت در بازار داخلی مقدمه رقابت در بازارهای جهانی است (بهشتی، صنوبر و فرزانه کجاباد؛ 1388).
با وجود اهمیت موضوع بازار و ساختار آن، باید گفت که مطالعات کاربردی در خصوص بازار در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است و عمده تحقیقات و پژوهش­ها متغیرهای کلان و نحوه کارکرد کلان اقتصادی را مد نظر داشتند. اما در سال­های اخیر، به دلیل تأکید برنامه ­های اقتصادی بر افزایش کارایی و رقابت در بازارها گرایش به انجام مطالعات اقتصادی با پایه­ های اقتصاد خرد، کنکاش در بازارها و بحث و بررسی پیرامون ماهیت بازارها تا حدی افزایش یافته است.
مبحث تمرکز صنعتی از موضوعات پراهمیت در زمینه سازمان و اقتصاد صنعتی محسوب می­گردد. تمرکز یکی از مهم­ترین متغیرهای ساختاری بازار شمرده می­شود. ساختار بازار ترتیب قرار گرفتن اجزای مختلف بازار می­باشد که خصوصیات سازمانی بازار را معرفی می­ کند؛ به طوری­که به کمک این خصوصیات می­توان رابطه اجزای بازار را مشخص نمود. کمّی کردن این قبیل متغیرهای ساختاری، درک مناسبی از خصوصیات ساختاری بازارها را محقق می­سازد؛ به طوری­که بسیاری از دانشمندان و محققین در کارهای تجربی خود از این متغیرها برای شناسایی ساختار بازار استفاده نموده ­اند. با محاسبه میزان تمرکز می­توان راجع به ساختار بازار و سنجش قدرت انحصاری در بازارها نظر داد.
محققین با بهره گرفتن از مفهوم تمرکز تا حد زیادی قادر به اندازه ­گیری سطح رقابت و انحصار در بازارها شدند. البته نمی­توان ادعا نمود که با اندازه ­گیری تمرکز بازار، به طور دقیق می­توان به میزان فعالیت انحصاری و قدرت انحصاری اعمال شده در بازارها پی برد، زیرا در بسیاری از بازارها، تمرکز و اندازه آن به طور قطعی معرف سطح رقابت یا انحصار نمی­باشند (عبادی و شهیکی­تاش؛ 1383). لذا در بیشتر مطالعات رابطه مستقیمی بین تمرکز و انحصار در نظر گرفته می­شود؛ به طوری­که یک بازار متمرکز بیانگر آن است که تعدادی از بنگاه­های موجود در بازار دارای قدرت انحصاری هستند.
به طور کلی دلالیل ایجاد انحصار به دو دسته مثبت و منفی تفکیک می­شوند. اگر انحصار به دلیل کارایی برتر بنگاه حاصل شود مثبت و مفید و اگر با رفتار غیررقابتی و مبتنی بودن بر همکاری بنگاه­ها همراه باشد، منفی و مضر می­باشد. انحصار به هر دلیلی که به وجود آید، موجب افزایش قدرت انحصاری می­شود که کاهش رفاه اجتماعی را در پی دارد. میزان کاهش در رفاه جامعه که ناشی از انحصار می­باشد، از جمله مسایل بحث برانگیز در اقتصاد است زیرا عده­ای معتقدند که انحصار منافعی را نیز به همراه دارد که آثار اخلالی آن را برطرف می­ کند. از مزایای انحصاری شدن می­توان ایجاد انگیزه برای