دکتر جواد تقی زاده 

چکیده
قانون گذاری در نظام ولایی با تأکید بر نظرات امام خمینی(ره)
و شیخ فضل اله نوری(ره)
در گفتمان نظام ولایی، منبع قانون گذاری در ابتدا ذات اقدس احدیت است و پیامبران و ائمه(ع) در درجه دوم و در مرحله بعد فقهای جامع الشرایط وظیفه ابلاغ قوانین الهی را به مردم بر عهده دارند و این در حالی است که زعامت سیاسی جامعه به شخص«ولی فقیه» واگذار می شود.                                                      
مبنای اولیه در اداره جامعه اسلامی توسط ولی فقیه، احکام اولیه، و در مرحله بعد احکام ثانویه است. اما چالش اساسی در تقابل ماهیت غیرقابل تغییر متون فقهی از یک سو، و نیازهای متغیّر زندگی اجتماعی از سوی دیگر است. راهکار فقهی این تعارض صدور احکام حکومتی از سوی ولی فقیه و قانون گذاری در حوزه منطقۀالفراغ است، لکن در دنیای امروز، وجود قوه مستقل تقنینی امری ضروری به نظر می رسد؛ بنابراین صلاحیت قانون گذاری این قوه و تعارض مصوبات آن با احکام حکومتی و قوانین صادره از سوی ولی فقیه می تواند موضوع چالشی دیگر در سلسله مراتب هنجارها باشد.
پایان نامه حاضر می کوشد تا با بهره گرفتن از روش کتابخانه ای، چالش های مذکور را با تأکید بر اندیشه های امام خمینی(ره) و شیخ فضل اله نوری(ره)، خصوصاً در نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها مصداق عینی نظام ولایت مطلقه فقیه در جهان معاصر مورد بررسی قرار دهد.
فهرست مطالب
عنوان                                                                                                                      صفحه
فصل اول: مقدمه
 1ـ بیان مسئله . 2
2ـ سؤالات تحقیق . 5
الف) سؤال اصلی . 5
ب) سؤالات فرعی . 5
3- سابقه علمی . 5
4ـ هدف. 7
5ـ فرضیه تحقیق. 8
6ـ روش تحقیق. 8
7ـ طرح تحقیق 8
طرح بحث. 9
بخش اول: مفهوم قانون گذاری. 9
گفتار اول: مفهوم قانون گذاری در نظام حقوقی موضوعه. 9
بند اول: معنای لغوی قانون. 9
بند دوم: معنای حقوقی قانون. 10
بند سوم: معنای عام و خاص قانون. 11
گفتار دوم: مفهوم قانون گذاری در نظام حقوقی اسلام 12
بند اول: قانون و قانون گذاری از منظر علم فقه. 12
بند دوم: جایگاه حقوق اسلام در نظام های حقوقی 14
الف: دیدگاه های‌موجود 14
ب: دلایل‌نزدیکی اسلام به نظام حقوقی مدوّن 14
بخش دوم: مفهوم نظام ولایی 15
گفتار اول: اقسام حکومت دینی و مفهوم نظام ولایی 16
عنوان                                                                                                                      صفحه
بند اول: مفاهیم کلی 16
الف ـ مفهوم ولایت در لغت و عرف 16
ب ـ مفهوم ولایت درفقه 17
ب ـ1: ولایت تکوینی 18
ب ـ2: ولایت تشریعی 18
ج ـ نظریه ولایت فقیه 19
بند دوم: انواع مشروعیت در نظام سیاسی 20
الف: تعریف مشروعیت 20
ب: نظرهای مطرح در معیار مشروعیت. 21
بند سوم: واژه های سیاسی حاکی از اندیشه دولت در شریعت 21
الف: ولایت 24
ب: امامت 24
ج: خلافت . 25
د: امارت 25
ه: وزارت 26
ی: نتایج و برآیندها. 26
گفتار دوم: بررسی نظریه های سیاسی اندیشمندان شیعه. 26
بند اول: ولایت انتصابی مطلقه فقیهان. 27
بند دوم: ولایت انتخابی مقیده فقیهان. 29
بند سوم: حاکمیت مردم در چهارچوب دین 32
الف: نظریه دولت انتخابی اسلامی. 32
ب: نظریه وکالت مالکان شخصی مشاع 33
ج: نظریه حکومت دموکراتیک دینی. 34
د: نظریه خلافت مردم با نظارت مرجعیت 34
گفتار سوم: اصول اندیشه های سیاسی امام خمینی(ره) و شیخ فضل اله نوری(ره). 35
بند اول: نظارت فقها در اندیشه امام خمینی(ره) 35
بند دوم: نظارت فقها در اندیشه شیخ فضل اله نوری(ره). 36
بند سوم: طرح حکومت اسلامی از نظر امام خمینی(ره). 38
بند چهارم: شیخ فضل اله نوری(ره) و حکومت مشروعه. 41
نتیجه گیری فصل اول 43
عنوان                                                                                                                      صفحه
فصل دوم: شکل گیری و تحوّل قوانین در نظام ولایی
طرح بحث 45
بخش اول: جایگاه انواع قوانین در نظام ولایی 45
گفتار اول: نیاز به قانون. 45
بند اول: جواز قانون گذاری توسط حکومت 45
بند دوم: قوانین انعکاس یافته از فقه 46
الف: ماهیت‌قوانین‌موضوعه 46
ب: تفسیر قوانین موضوعه. 47
گفتار دوم: اقسام حکم در نظام ولایی و تفاوت آنها 49
بند اول: اقسام حکم در نظام ولایی 49
الف: حکم اولیه. 49
ب: حکم ثانویه 49
ج: حکم حکومتی. 50
ج ـ1: انواع احکام حکومتی 50
ج ـ1ـ1: احکام حکومتی در تزاحم با احکام اولیه 50
ج ـ1ـ2: احکام حکومتی تقویت کننده و مجری حکم اولیه. 50
ج ـ1ـ3: احکام حکومتی تأسیسی 50
بند دوم: تفاوت احکام حکومتی با احکام اولیه و ثانویه 51
الف: تفاوت های احکام اولیه با احکام حکومتی 52
ب: اشتراکات و تفاوت های احکام حکومتی با احکام ثانویه 53
ب ـ1: اشتراکات احکام حکومتی با احکام ثانویه 53
ب ـ2: تفاوت های احکام حکومتی با احکام ثانویه. 53
گفتار سوم: کارکردهای احکام اولیه، ثانویه و حکومتی از دیدگاه امام
خمینی(ره) و شیخ فضل اله نوری(ره). 53
بند اول: کارکردهای احکام اولیه، ثانویه و حکومتی از
دیدگاه امام خمینی(ره). 54
الف: اهمیت احکام ثانویه از دیدگاه امام خمینی(ره). 54
ب: قلمرو حکم حکومتی با توجه به احکام اولیه و ثانویه
 از دیدگاه امام خمینی(ره) 55
عنوان                                                                                                                      صفحه
بند دوم: کارکردهای احکام اولیه، ثانویه و حکومتی از دیدگاه
 شیخ فضل اله نوری(ره) 56
گفتار چهارم: رابطه قانون و ولایت فقیه با تأکید بر نظرات امام خمینی(ره). 57
بخش دوم: بایستگی های قانون گذاری پویا در نظام ولایی گذاری نظام ولایی 60
گفتار اول: جایگاه عرف در پویایی قانون گذاری نظام ولایی 60
بند اول: تعاریف و اقسام عرف 60
الف: تعریف عرف 61
ب: اقسام عرف 61
بند دوم: نقش عرف در شکل گیری قوانین 61
الف: شرط های عرف. 61
ب: رابطه شرع و عرف. 61
بند سوم: جایگاه عرف در قانون گذاری نظام ولایی
 از منظر امام خمینی(ره) . 64
الف: تعریف عرف از نظر امام خمینی(ره) 64
ب: حجیّت عرف از نظر امام خمینی(ره). 65
ج: کاربرد عرف از نظر امام خمینی(ره) . 65
بند چهارم: حق تقنین عرفی از منظر شیخ فضل اله نوری(ره) 66
گفتار دوم: جایگاه مصلحت در پویایی قانون گذاری نظام ولایی 68
بند اول: مفهوم مصلحت. 68
بند دوم: جایگاه مصلحت در فقه 69
بند سوم: نقش مصلحت در جعل احکام الهی 70
بند چهارم: نقش مصلحت در احکام حکومتی 71
بند پنجم: تحلیل مصلحت از دیدگاه امام خمینی(ره). 73
بند ششم: تحلیل مصلحت از دیدگاه شیخ فضل اله نوری(ره) 75
گفتار سوم: ملزومات قانون گذاری در نظام ولایی 77
بند اول: شناخت دقیق موضوعات و مصادیق. 78
بند دوم: دخیل دادن عنصر زمان و مکان 78
بند سوم: توجه به اصول و قواعد کلی شرعی 79
بند چهارم: توجه به کارآمدی. 79
بند پنجم: توجه به تبعات اقتصادی و اجتماعی 80
عنوان                                                                                                                      صفحه
بند ششم: لزوم پویایی فقه از نظر امام خمینی(ره) . 81
بند هفتم: ملاحظات قانون گذاری اسلامی از نظر شیخ فضل اله نوری(ره) 82
گفتار چهارم: ظرفیت های قانون گذاری متناسب با زمان در نظام ولایی 84
بند اول: ظرفیت های احکام اسلامی 84
الف: لزوم انطباق فقه با زمان. 84
ب: وجود قوانین ثابت و متغیّر در احکام اسلامی. 85
ج: اختیارات حاکم اسلامی 86
بند دوم: اجتهاد و نقش آن در قانون گذاری نظام ولایی. 88
الف: مفهوم و ضرورت اجتهاد. 88
ب: ماهیت عمل اجتهاد. 89
ج: امام خمینی(ره) و مسئله اجتهاد 90
بند سوم: منطقه الفراغ و حیطه ی آزاد قانون گذاری 91
الف: حوزه آزاد قانون گذاری. 91
ب: فلسفه فراغ قانونى. 92
ج: مرجع تشخیص مصلحت 93
بند چهارم: تفاوت تأثیر زمان و مکان بر اجتهاد با احکام حکومتی
 از دیدگاه امام خمینی(ره). 95
بند پنجم: مخالفت شیخ فضل اله نوری(ره) با قانون گذاری توسط مجلس. 96
نتیجه گیری فصل دوم 99
فصل سوم: چالش های قانون گذاری در نظام ولایی ایران
طرح بحث. 101
بخش اول: چالش های نظری قانون گذاری در نظام ولایی ایران. 101
گفتار اول: عدم شناخت دقیق از چگونگی اداره حکومت ولایی 102
گفتار دوم: وجود رویکردهای مختلف در زمینه چگونگی اجرای احکام اسلام. 103
بند اول: رویکرد سنت گرایی 103
بند دوم: رویکرد تجدّدگرایی. 105
الف: تغییرپذیری و عدم ثبات احکام شریعت 105
ب: علم گرایی و تکیه بر خرد ابزاری 106
گفتار سوم: بی توجهی به تحوّلات اجتماعی. 107
عنوان                                                                                                                      صفحه
گفتار چهارم: تبیین نشدن رابطه حجیّت و کارآمدی در نظام قانون گذاری 108
بخش دوم: چالش های عملی قانون گذاری در نظام ولایی ایران. 109
گفتار اول: سیاست های کلی نظام در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. 110
بند اول: تعیین سیاستهای کلی نظام در مذاکرات شورای
 بازنگری قانون اساسی 111
بند دوم: مفهوم سیاست های کلی نظام در اصل110 قانون اساسی 113
بند سوم: نظارت بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام. 115
بند چهارم: سیاست های کلی نظام و فروض متصوّره در این ارتباط 117
گفتار دوم: حل معضلات نظام در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران 118
بند اول: مفهوم شناسی و روند تاریخی موضوع 1119
ا لف: حل معضلات نظام در رویه عملی امام خمینی(ره) . 120
ب: بند8 اصل110 در مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی 122
بند دوم: حل معضلات نظام و فروض متصوّره در این ارتباط 124
الف: عدم امکان حل معضلات از طریق عادی . 124
ب: حل معضلات مربوط به تدوین قوانین 125